Ustawa o sygnalistach już we wrześniu

Ustawa o sygnalistach, a ściślej mówiąc o ich ochronie wprowadzona została 14 czerwca. Przepisy zaczną obowiązywać od 25 września 2024 r. Ma to znaczenie również dla przedsiębiorców z branży transportowej. Jak się przygotować i kim tak właściwie są sygnaliści?

Ustawa o sygnalistach chroni osoby zgłaszające nadużycia, zwane sygnalistami (ang. whistleblowers). Jest to odpowiedź na unijne wymogi, a konkretnie na dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1937 z dnia 23 października 2019 r. w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii. Wcześniej w kwietniu Polskę obciążono wysoką karą (40.000 euro) za każdy dzień opóźnienia we wdrożeniu dyrektywy.

Po co powstała taka ustawa?

Celem ustawy jest stworzenie systemu, który będzie sprzyjał zgłaszaniu nadużyć i naruszeń prawa, jednocześnie chroniąc osoby, które mają odwagę te naruszenia zgłaszać. Ma to na celu zwiększenie przejrzystości i etyczności działań zarówno w sektorze publicznym, jak i prywatnym. Celem jest również przyczynienie się do zapobiegania nadużyciom i poprawy zarządzania ryzykiem.

Jakie kwestie porządkuje ustawa?

1. Ochrona sygnalistów: Ustawa przewiduje środki ochrony dla osób zgłaszających naruszenia, w tym zakaz działań odwetowych wobec nich. Chodzi np. o zwolnienia, degradację, mobbing czy inne formy represji.
2. Zakres zgłaszanych naruszeń: Sygnaliści mogą zgłaszać naruszenia prawa w różnych obszarach. M.in. w zakresie ochrony środowiska, ochrony konsumentów, zdrowia publicznego, bezpieczeństwa produktów, a także finansów publicznych.
3. Kto może być sygnalistą: zarówno pracownik, jak i inna osoba, która zgłasza lub ujawnia publicznie informację o naruszeniu prawa uzyskaną w kontekście związanym z pracą. Może to zatem być np. stażysta, akcjonariusz, prokurent.
4. Kanały zgłaszania naruszeń:
   • Kanały wewnętrzne: Organizacje i firmy są zobowiązane do ustanowienia procedur zgłaszania naruszeń wewnątrz firmy.
   • Kanały zewnętrzne: Sygnaliści mogą również zgłaszać naruszenia odpowiednim organom zewnętrznym, takim jak organy nadzoru, inspekcje czy organy ścigania.
   • Ujawnienie publiczne: W pewnych sytuacjach sygnaliści mogą ujawnić naruszenia publicznie, na przykład mediom. Chodzi o przypadki, gdy inne kanały są nieskuteczne lub istnieje bezpośrednie zagrożenie dla interesu publicznego.
5. Procedury zgłaszania i ochrony: Ustawa określa procedury zgłaszania naruszeń. Mowa m.in o anonimowości zgłoszeń oraz obowiązku odpowiedniego działania ze strony odbiorców zgłoszeń. Zapewnia również dostęp do środków odwoławczych i ochrony prawnej dla sygnalistów.
6. Obowiązki pracodawców: Pracodawcy muszą wprowadzić wewnętrzne regulacje i procedury umożliwiające bezpieczne i poufne zgłaszanie naruszeń. Muszą też monitorować i raportować działania podejmowane w odpowiedzi na zgłoszenia.
7. Zakres obowiązywania: Wdrożenie wewnętrzne jest obligatoryjne dla pracodawców zatrudniających 50 osób (w przeliczeniu na pełne etaty). Wliczane są w to osoby prowadzące działalność gospodarczą i umowę zatrudnione na umowy cywilnoprawne, o ile same nie zatrudniają innych osób.
8. Sankcje: Ustawa przewiduje liczne sankcje dla osób i podmiotów, które podejmują działania odwetowe wobec sygnalistów, a także dla tych, którzy nie ustanawiają odpowiednich procedur zgłaszania naruszeń.

Sygnaliści pod ochroną

Zgodnie z przepisami ustawy, kto w celu, aby inna osoba nie dokonała zgłoszenia, uniemożliwia jej to lub istotnie jej to utrudnia będzie podlegał grzywnie, karze ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do lat 3. Równie surową karą zagrożone są inne zachowania. Zwłaszcza te polegające na stosowaniu działań odwetowych względem sygnalisty, osoby pomagającej w dokonaniu zgłoszenia lub osoby powiązanej z sygnalistą. Działania odwetowe będą zagrożone karą ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Jeżeli działania odwetowe będą przybierały charakter uporczywy, to takie przestępstwo będzie zagrożone bezwzględną karą pozbawienia wolności do lat 3.

Kto ujawni tożsamość sygnalisty, osoby pomagającej w dokonaniu zgłoszenia lub osoby powiązanej z sygnalistą, może mieć nieprzyjemności. Będzie podlegał grzywnie, karze ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do roku.

W ramach ustawy zabronione także będzie dokonanie zgłoszenia lub ujawnienia publicznego. Chodzi o przypadki gdy zgłaszający będzie świadomy, że do naruszenia prawa nie doszło. Takie zachowanie będzie zagrożona karą grzywny, karą ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Penalizowane jest zaniedbanie wdrożenia odpowiednich procedur, zgodnie z art. 58 ustawy – karze grzywny podlega kto, będąc odpowiedzialnym za ustanowienie procedury zgłoszeń wewnętrznych, wbrew przepisom ustawy procedury tej nie ustanawia lub ustanawia ją z istotnym naruszeniem wynikających z ustawy wymogów.

Podsumowując…

Ustawa o sygnalistach jest kluczowym elementem w budowaniu w systemie prawa europejskiego kultury uczciwości i transparentności w organizacjach. Zapewni narzędzia i mechanizmy, które umożliwiają bezpieczne zgłaszanie nadużyć i ochronę osób, które te nadużycia zgłaszają. Pracodawcy objęci obowiązkiem wdrożenia wewnętrznego wykorzystać czas do 25 września żeby przygotować odpowiednie procedury.

Ewa Sławińska-Ziaja
Radca prawny w Trans Lawyers Kancelaria Prawna ­